Ελληνικό σχολείο. Όπως λέμε φυλακές Κορυδαλλού;

Παρακάτω θα βρείτε το κείμενο που έγραψα στο ένθετο της Αυγής, για την Εκπαίδευση, το ΠΑΙΔΕΙΑ & ΚΟΙΝΩΝΙΑ (τεύχος 109).

Οι παρακάτω  σκέψεις προέκυψαν μετά από την επίσκεψή μου στην φυλακή του Κορυδαλλού σε ενα πρόγραμμα υποστήριξης των οροθετικών κρατουμένων που διοργανώνει η Θετική Φωνή.
Αν κάποιοι θεωρήσουν "βλάσφημη" την απόπειρά μου αυτή να συγκρίνω το σχολείο με τις φυλακές, λυπάμαι.
Κάποιοι άλλοι και θέλω να πιστεύω οι περισσότεροι θα "καταλάβουν".

Ακολουθεί το άρθρο μου:

Ελληνικό σχολείο. Όπως λέμε φυλακές Κορυδαλλού;

Τη χρονιά που πέρασε είχα την ευκαιρία μαζί με μέλη του συλλόγου οροθετικών Θετική φωνή και μέλη  από το  Δίκτυο Τέχνης και Δράσης να βρεθούμε μέσα στο νοσοκομείο των φυλακών του Κορυδαλλού για να ζωγραφίσουμε κάποιους  τοίχους μαζί με τους κρατούμενους. Εκτός από τη δράση αυτή, προσπάθησα να συνδέσω το μάθημα των εικαστικών και τους μαθητές μου με τους ανθρώπους  που κρατούνται εκεί.  Μπορεί να  ακούγεται κάπως αιρετικό, αλλά είχε αποτέλεσμα γιατί βοήθησε τα  μικρά παιδιά να δείξουν με έναν ενεργητικό τρόπο, αποδοχή σε μια ευπαθή ομάδα. Και απο την άλλη πλευρά, το άβατο της φυλακής γέμισε με χρώματα και παιδικές “φωνές”: «Θα τα καταφέρεις!» είπε ο μικρός Γιάννης της Γ` τάξης και ο 40χρονος Κώστας που κουβαλάει το βάρος των 7 χρόνων εγκλεισμού, της τοξικοεξάρτησης και του HIV,  δάκρυσε και αισθάνθηκε για λίγο σημαντικός και πως Ναι, μπορεί να τα καταφέρει. Μαζί με  άλλους κρατούμενους  ανταπέδωσαν κάρτες με ευχές και συμβουλές που τις έδειξα με τη σειρά μου στα παιδιά.

“Τι δουλειά έχουν οι ζωγραφιές των παιδιών στα χέρια κακοποιών;” είπε ένας γονέας.  Αυτές οι ζωγραφιές ήταν μια  μικρή  πράξη δημοκρατίας. Με αυτές παραβιάσαμε λίγο την εσωστρέφεια  του ελληνικού σχολείου και τα παιδιά έμαθαν πως ο Λόγος  και οι Πράξεις τους έχουν αξία και μπορούν να επιδράσουν πάνω στις ζωές άλλων ανθρώπων.

Το Ελεύθερο  και  Ανοικτό σχολείο της κοινότητας, το Δημοκρατικό σχολείο, το σχολείο της Ειρήνης, της Αλληλεγγύης, της Ισότητας,της Αποδοχής, κ.α. είναι ιδέες  που  ακούμε πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια από πολλές πλευρές, επίσημες και μη  και όλο και πιο συχνά προσφέρονται ανάλογες θεωρητικές επιμορφώσεις.

Πόσο απέχει όμως η θεωρία από την πράξη; Πρόκειται για ένα ακόμα εκπαιδευτικό trend όπως τόσα άλλα που έχουν  αντιμετωπιστεί επιδερμικά;

Προσωπικά στέκομαι κριτικά απέναντι σε όλη αυτήν την τάση. Έχω αναθεωρήσει και έχω συνειδητοποιήσει πως στο παρελθόν υπηρέτησα σχολεία που μπορεί να μιλούσαν για το Ελεύθερο και Ανοικτό Σχολείο,  αλλά μόνο αυτό δεν ήταν στην σχολική ρουτίνα τους.

Μέσα από αυτό το άρθρο έχω να δηλώσω πως ήταν σοκαριστική η διαπίστωση του πόσα πολλά κοινά σημεία  υπάρχουν ανάμεσα στα δύο αυτά  ιδρύματα, το ένα των φυλακών και το άλλο του σχολείου. Ξεχώρισα και παραθέτω κάποια από αυτά.

Αρχικά οι ομοιότητες είναι στο χώρο. Μια γκρίζα ώχρα κάλυπτε όλους τους τοίχους. Το γνωστό χρώμα του Δημοσίου. Ο εξοπλισμός και οι παλαιές αίθουσες ήταν επιφορτισμένες με πολλές προσπάθειες ανακαίνισης. Έβλεπες σε διάφορα σημεία εικόνες αγίων μαζί με εικόνες εθνικών ηρώων. Οι φυλακές όπως και τα σχολεία έχουν κάγκελα, φράχτες, λουκέτα, σιδερένιες πόρτες και προστατευτικά τείχη. Όχι, δεν με τρόμαξαν οι εικόνες του «κολαστηρίου», γιατί έχω δει πολλά ελληνικά σχολικά κτίρια τα τελευταία 18 χρόνια της διδακτικής εμπειρίας μου, που ήταν πιο  βρώμικα, πιο μουχλιασμένα και πιο σκοτεινά.

Ομοιότητες υπήρχαν στα μέτρα ασφαλείας. Όπως στις φυλακές έτσι και στα σχολεία, κανείς δεν μπορεί να βγει όπως και κάνεις δεν μπορεί να μπει. Οι γονείς και στα δύο «ιδρύματα» δεν έχουν ελεύθερη πρόσβαση να δουν τα παιδιά τους. Θέλεις ειδική άδεια ή να έχεις προσκληθεί από κάποιον δάσκαλο ή τον διευθυντή. Για λόγους ασφάλειας και τάξης φυσικά.  Μέσα σε αυτόν τον περιορισμό κυκλοφορούν κάποιοι φύλακες εφημερεύοντες. Όπως στα σχολεία έτσι και στις φυλακές, αυτά τα άτομα ελέγχουν να μην βγει κάποιος έξω, περιορίζουν τους χώρους που μπορεί να κινούνται οι κρατούμενοι και επιβλέπουνν ώστε  να μην βλάψει ο ένας τον άλλον.

Το διάλειμμα. Όπως και στα σχολεία έτσι και στις φυλακές υπάρχουν συγκεκριμένες ώρες όπου οι έγκλειστοι επιτρέπεται να έχουν ελεύθερη ώρα και να κάνουν αυτό που επιθυμούν. Τις υπόλοιπες ώρες μένουν κλειδωμένοι στα κελιά τους. Μόνο για ειδικούς λόγους υγείας ή για να χρησιμοποιήσουν το μπάνιο  επιτρέπεται να βγουν. Ακόμη και σε αυτές τις ελεύθερες ώρες όπως και οι μαθητές, οι κρατούμενοι δεν μπορούν να μετακινηθούν όπου θέλουν στον χώρο παρά μόνο εκεί που τους έχουν υποδείξει οι εφημερεύοντες  φύλακες.

Εδώ υπάρχει μια διαφορά γιατί στην ελεύθερη ώρα στις φύλακες, επιτρέπεται στους κρατούμενους να έχουν κάποιες δραστηριότητες που θα τους βοηθήσουν να εκτονωθούν. Για παράδειγμα ακούνε δυνατά τη μουσική που τους αρέσει ( πχ trance) και γράφουν, ζωγραφίζουν, κάνουν γυμναστική, παίζουν ποδόσφαιρο κ.α.. Σχεδόν καθημερινά στις φυλακές μπαίνουν ομάδες σαν και τη δική μας για να κάνουν κάποια δραστηριότητα (τέχνης, υποστήριξης, ενημέρωσης κ.α.) Στα σχολεία στα διαλείμματα δεν συμβαίνει αυτό και  συνήθως απαγορεύεται τα παιδιά να χρησιμοποιούν πράγματα που μπορεί να τα τραυματίσουν, όπως μπάλες, πλαστελίνες, παιχνίδια και  πινέλα. Γενικά στα διαλείμματα τα παιδιά δεν επιτρέπεται να κάνουν οτιδήποτε δημιουργικό, παρά μόνο να τρέχουν και να πέφτει το ένα πάνω στο άλλο. (Σε σχολείο που έχω δουλέψει απαγόρευαν στα παιδιά να τρώνε στο υπαίθριο  γηπεδάκι του σχολείου για να μην το λερώσουν) .

 Μπορώ να πω και άλλες πολλές ομοιότητες και διαφορές. Τι νόημα έχει να κάνω αυτή τη «βλάσφημη» σύγκριση; Ίσως έχει νόημα οι χώροι  ενός σωφρονιστικού ιδρύματος να είναι  ανέκφραστοι και  αδιάφοροι. Ίσως να έχει νόημα οι εργαζόμενοι εκεί να είναι μετρημένοι και αυστηροί. Ίσως οι δομές εκεί να έχει νόημα που είναι περιοριστικές και αποτρεπτικές.(Ίσως και όχι).

Στο σχολείο όμως τι νόημα έχουν τα κάγκελα; Τα ελεγχόμενα  «επισκεπτήρια» των γονέων; Οι ψυχροί διάδρομοι και οι τακτοποιημένες μόνο με τα απαραίτητα αίθουσες; Ελπίζω να μην μου καταλογίσετε πως δεν αναγνωρίζω την ευθύνη των εκπαιδευτικών για την ασφάλεια των παιδιών. Απλά αναφέρομαι στους τρόπους που έχουμε επιλέξει να εφαρμόζουμε την ασφάλεια αυτή.

Έχω την εντύπωση πως όλη αυτή η συζήτηση για το Δημοκρατικό σχολείο δεν θα γίνει πρακτικά εφικτή εάν δεν αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε τα κενά της δημοκρατίας και τις κρυφές διαστάσεις της  καταστολής στις πρακτικές που εφαρμόζουμε στο ελληνικό σχολείο. Μέσα σε όλον αυτόν το διάλογο έχουμε ξεχάσει να δώσουμε Λόγο και Χώρο στα παιδιά. Έχουμε ξεχάσει τις ανάγκες τους. Το δικαίωμα να εκφράζονται. Την επιθυμία τους να κινηθούν, να πάρουν πρωτοβουλίες, να περπατήσουν, να παίξουν, να ουρλιάξουν,  να νιώσουν το σώμα τους και την ελευθερία μέσα σε αυτό, αντίθετα καταπιέζονται σε ένα στείρο ίδρυμα όπου «τα πάντα Μη». Επίσης αναρωτιέμαι γιατί η δημοκρατικότητά μας σταματά στους γονείς και σε αυτούς στερούμε το δικαίωμα να έχουν λόγο και ενεργητική παρουσία μέσα στο χώρο που μεγαλώνουν ψυχικά και σωματικά τα παιδιά τους; Οι ρόλοι σαφώς και είναι διακριτοί αλλά γιατί θεωρούμε επιτυχία και καλή διοίκηση το να κρατάς τους γονείς «μακριά από τα πόδια σου;» Γιατί φοβόμαστε να παραδεχτούμε πως κάποια από τα σπουδαιότερα εκπαιδευτικά μοντέλα που εφάρμοσαν τις δημοκρατικές αρχές  δεν έγιναν από τους εκπαιδευτικούς  ή τα υπουργεία, αλλά σε συνεργασία με τους γονείς; (πχ Reggio Emilia).

Έχει νόημα να συγκρίνω το σχολείο με τις φύλακες, γιατί  ο Χώρος είναι ζωντανός, και τα κτίρια  έχουν  φωνή. Ο χώρος είμαστε εμείς. Είναι η εικόνα και η ομοίωσή μας. Δεν είναι μεταφυσικό, δεν είναι φενγκ σουι, είναι πραγματικότητα. Όπως τα ρούχα που φοράμε έτσι και οι τοίχοι εκφράζουν ιδεολογίες, αλλά εκφράζουν και παθογένεια. Ο χώρος είναι μια οντότητα και σύμφωνα με τον Vygotsky, μετά τον εκπαιδευτικό και τον συμμαθητή, είναι ο τρίτος δάσκαλος του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον.

Μέσα σε αυτούς τους τοίχους λοιπόν  μεγαλώνουμε  παιδιά με την αισθητική και την οργάνωση ενός σωφρονιστικού ιδρύματος. Τι πολίτες προσδοκούμε να βγουν από εκεί; Εκτός και αν τελικά αυτήν την Ψυχοσύνθεση θέλουμε να δημιουργήσουμε, δηλαδή παιδιά κρατούμενους, υποταγμένα, εγκλωβισμένα  ανάμεσα σε γκρι ανέκφραστα κτίρια και εφημερεύοντες που καραδοκούν με  επίπληξη και τιμωρία. (Ακόμα έχω στα αυτιά μου την θυμωμένη  φωνή της γυμνάστριας να απειλεί πως όποιο παιδί φάει το κολατσιό του στο  υπαίθριο γηπεδάκι του σχολείου, θα τιμωρηθεί).

Μα εμείς τους δίνουμε ελευθερία μέσα από τα μαθήματά μας, μπορεί να πει κάποιος. Εγώ λέω πως και εκεί κρατούμενους φτιάχνουμε.  Εγκλωβισμένα παιδιά  σε παρωχημένα βιβλία, αποκομμένα από τον πραγματικό κόσμο και την σύγχρονη ιστορία, παιδιά απενεργοποιημένα και παθητικά, παιδιά κομπάρσους σε σπουδαία ανθρωπιστικά project που τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο έχουμε εμείς οι δάσκαλοι, για το μπράβο των συμβούλων, για το χαρτί της βεβαίωσης και για να εμπλουτίζουν τα βιογραφικά τους οι  διευθυντές των σχολείων. Φτιάχνουμε γιορτούλες μιας ημέρας, ή μίας ώρας, με το σπουδαίο αντιρατσιστικό μήνυμα, για να τις φωτογραφίσουμε και να τις αναρτήσουμε σε σελίδες και μετά να επιστρέψουμε στην  απάθεια και τον ρατσιστικό λόγο που εκφράζουμε ανοικτά κατά των μαθητών εκείνων  που  δεν ταιριάζουν στα μαθητικά καλούπια  της κανονικότητας, που καταπιέζονται και αντιδρούν πολλές φορές με ασυνείδητους ακόμα και αυτοκαταστροφικούς τρόπους .

Πως θα αλλάξει;  Όσα σεμινάρια και όσα άρθρα και αν γραφτούν εάν ο ίδιος ο δάσκαλος δεν θέσει τα ερωτήματα, δεν αλληλεπιδράσει θετικά με ΌΛΑ τα μέλη της σχολικής κοινότητας, εάν δεν σταθεί κριτικά απέναντι σε αυτό το  εχθρικό για την παιδική ηλικία σχολείο που υπηρετεί, εάν δεν συνειδητοποιήσει πως και ο ίδιος είναι φυλακισμένος σε ένα σύστημα κακοποιητικής  Κανονικότητας, εάν δεν ζητήσει στην πράξη να ακουστεί η φωνή του, εάν δεν αντιδράσει σε αυτές τις παρωδίες συλλόγων διδασκόντων όπου του έχουν επιβάλει τον  παθητικό ρόλο του ακροατή ανακοινώσεων,  τότε φοβάμαι πως δεν θα βρεθούν πρακτικές και ειλικρινείς εφαρμογές για ένα Ανοικτό και Δημοκρατικό σχολείο.

Και κλείνοντας, η πιο μεγάλη διαφορά είναι πως οι φυλακισμένοι του Κορυδαλλού ξέρουν πως είναι φυλακισμένοι.

Καιρός να αναζητήσουμε όλοι την ευθύνη που μας αναλογεί.

Ελένη Καραγιάννη

Εικαστικός/ εκπαιδευτικός εικαστικής αγωγής

Ιδρυτικό μέλος στο Δίκτυο Τέχνης και Δράσης

 Περισσότερα για το Δίκτυο Τέχνης και Δράσης αλλά και τη δράση στις φυλακές μπορείτε να βρείτε σε αυτόν τον σύνδεσμο: http://projectsballoons.blogspot.gr/p/blog-page_37.html